"Жалпы иш" жергиликтуу кенештерге шайлоо тууралуу алдын ала билдируу
Бишкек, 12-апрель
Учурдагы шайлоо системасы жана калыптанып калган саясий маданият партиялар үчүн жана ар кандай каржылык жана башка мүмкүнчүлүктөрү бар талапкерлер үчүн теңдик принцибин толук бойдон камсыз кыла албайт.
Көбүрөөк ресурстарга ээ болгон партиялар жеңишке жетүү мүмкүнчүлүгү жогору экендигин болуп өткөн шайлоо өнөктүгү дагы бир жолу көрсөттү. Кыргыз Республикасынын жергиликтүү кеңештеринин депутаттарын шайлоо жалпысынан тынч өттү, бирок анын жүрүшүнө добуш берүү учурунда жана шайлоо алдында катталган олуттуу бузуулар терс таасирин тийгизди. Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү учурунда мыйзым бузуулар, добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу фактылары, добуш берүү процедурасына байкоо жүргүзгөн коомдук байкоочулардын укуктары бузулгандыгы тууралуу айрым учурлар, шайлоочулардын добуштарын сатып алуу жана администрациялык ресурсту кыянаттык менен колдонуу учурлары жалпы шайлоо процессине карата элдин ишенимин төмөндөтүү тенденциялары байкалууда.
Негизги жыйынтыктары жана кыскача мазмуну
Жергиликтүү кеңештерге шайлоодо атаандаштык жогорку денгээлде болду. Көптөгөн жаңы партиялардын кошулушун жана катышуусун белгилей кетүү керек. Бир жагынан мындай көрүнүш коомчулукта прогрессивдүү көз караштагы жаңы жүздөргө талап болуп жатканын көргөзөт. Ошол эле учурда азыркы системанын жана саясий маданият алкагында көбүрөөк ресурстарга ээ болгон партиялар жеңип жаткандыгын дагы бир шайлоо өнөктүгү аныктап аткандыктан, саясий партиялар менен талапкерлердин ортосундагы мүмкүнчүлүктөрдү теңдештирүү үчүн кошумча механизмдерди киргизүү керектиги сунушталмакчы. Мындан тышкары, тандоонун жыйынтыктарына таасир эте турчу шайлоо алдындагы жана добуш берүүчү жайдан тышкары шайлоодо орун алган мыйзам бузууларга карата укук колдонуу практикасын өркүндөтүү зарыл.
Саясий партияларды жана талапкерлерди каттоо бир аз гана даттануу учурлары менен өттү. БШКнын шайлоочуларды каттоого алуу аракетине карабастан, добуш берүү процессине кирбей калган шайлоочулардын саны дагы эле көп.
Бул жолку шайлоо өнөктүгү да COVID-19 эпидемиясынын жана экономикалык кризистин шартында өттү, ошондой эле бир топ мыйзам бузуулар менен коштолду. Айрыкча, үгүт учурунда үгүт эрежелерин бузуу, добуш сатып алуу, шайлоочуларга кысым көрсөтүү жана коркутуу, администрациялык ресурстарды колдонуу, байкоочуларды коркутуу фактылары аныкталды. Өзгөчөлүктө, айрым саясий партиялар үйбашчыларды Бишкек жана Ош шаарларында үгүт иштерине аралаштырып, алардын аныкталбаган статусу менен колдонгон учурлар катталган.
Эң жогорку атаандаштык, ошондой эле эң көп даттануулар Бишкек жана Ош шаарларында белгиленди. Дал ушул шаарларда шайлоо алдындагы мезгилде саясий партиялардын добуш сатып алууга жана администрациялык ресурстарды кыянаттык менен колдонууга байланыштуу айрым саясий партиялардын биргелешкен кайрылуулары болгон.
Референдум кечигип дайындалгандыгына байланыштуу Фонд тарабынан байкоо жүргүзбөгөнүнө карабастан, биз төмөнкүнү эске албай коё албайбыз:
биринчиден, жергиликтүү кеңешке шайлоо менен катар 11-апрелде Кыргызстанда жаңы Конституциянын долбоору боюнча референдум дагы өттү, бул долбоор коомчулукта кызуу талаштарды жаратты;
экинчиден, эки шайлоо процесстеринин айкалышы алардын ортосундагы чектерди бузуп, жана добуш берүү жол-жоболору жана алардын айырмалары жетиштүү такталбастан, шайлоочулар мындай шартта эки шайлоо процессине катыша турган добуш берүү практикасы терс таасирин тийгизет;
үчүнчүдөн, референдумдун мындай тез жарыяланышы жаңы Конституциянын долбоору менен толук таанышып, жаңы киргизилип жаткан өзгөрүүлөрдүн маанилүүлүгүн түшүнүүгө мүмкүнчүлүк бербейт.
Эки шайлоо процессин бириктирүү менен референдумга катышууну камсыз кылуу максатында өткөзүлүп жаткандыгы тууралуу каршы пикирлер дагы айтылып келген. Добуш берүү күнү шайлоочулар УШК мүчөлөрү аларга референдумга катышуудан баш тарткандыгына карабастан референдум үчүн бюллетень тапшырып жатышканын бир нече жолу билдиришти. Эгер алар баш тартышса, УШКнын мүчөлөрү добуш берүүдөн баш тарткандыгы тууралуу акт түзүп жатканын кабарлашкан, бул көрүнүш мыйзамда каралбаган нерсе.
Жаңы киргизилгендердин ичинен бул шайлоолордо жергиликтүү кеңештерде аялдар үчүн мандаттардын 30% дан кем эмесин резервдөө биринчи жолу колдонулаарын белгилей кетүү керек. Бул ченемдин ишке ашырылышы айылдык кеңештердин деңгээлинде аялдардын өкүлчүлүгүн көбөйтүүгө шарт түзөт, мында аялдардын өкүлчүлүгү болгону 9,6% ды түзөт.
Дагы бир жаңылык - теле дебаттарды өткөрүү, бул айрыкча жаңы жана жергиликтүү партиялар үчүн программаларын чагылдыруудагы оң учур. Мындан тышкары, шайлоо фонддорун каржылоого байланыштуу шайлоо мыйзамдарына өзгөртүүлөр киргизилген, анын ичинде шайлоо фонддорунун атайын эсептерин ачуу, шайлоо фонддорун эсепке алуу жана сарптоо тартибине бирдиктүү ыкмаларды киргизүү, ошондой эле кайрымдуулук каражаттарына жана милдеттүү түрдө тыюу салуу БШКнын сайтында каржылык отчетторду жарыялоо. Шайлоо процессине жарандардын катышуусун күчөтүү максатында көчмө биометрикалык маалыматтарды көчмө чогултууну камтыган жер-жерлерде (130 шаарда жана аймактарда) документтештирүү кызматтарын көрсөткөн мобилдик Калкты тейлөө борборлору (КТБ) уюштурулду.
Арыздарды кароо процессине өзгөчө көңүл буруу керек. Саясий партиялар тарабынан жасалган мыйзам бузууларды кароодо жана жазалоодо оң жылыштарга карабастан (алардын ичинде мыйзамды бузган саясий партиялардын талапкерлерин каттоону жокко чыгаруу, эскертүү берүү жана айып пул салуу), айрым мыйзам бузууларды кароодо дагы да кемчиликтер бар, алардын ичинде: даттанууларга жооп кайтаруу жөнүндө маалымат берүүдө кээ бир АШКлар тарабынан берилген даттанууларды кароонун өз убагында жана мыйзам бузгандыгы үчүн саясий партияларга жана талапкерлерге жаза колдонуунун бирдиктүү практикасы. Шайлоо өнөктүгүнүн жүрүшүндө көптөгөн партиялар добуш сатып алуу жана администрациялык ресурстарды колдонгон саясий партияларга карата жазаны күчөтүүгө чакырышты.
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү тынч өттү, бирок добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу, шайлоочулардын эркин билдирүүгө таасир этүү, шайлоо күнү үгүт жүргүзүү, байкоочулардын укуктарын бузган айрым учурлар сыяктуу бир катар олуттуу мыйзам бузуулар катталды. Ошондой эле шайлоочулардын өздөрүнө билгизбей туруп, добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү үчүн шайлоочуларды реестрге киргизип, каттоодон өткөрүү учурлары болду.
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү үчүн шайлоочулардын саны аз болгон шаарларда добуш берүү процесси мыйзам бузууларсыз өттү. Фонддун байкоочуларынын 7,4% белгилегендей, добуш берүүнүн жыйынтыгына таасир этиши мүмкүн болгон добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү учурунда добуш берүүнүн натыйжаларына таасир этиши мүмкүн болгон олуттуу мыйзам бузуулар Бишкек менен Ош шаарларында байкалган. Бишкекте мындай мыйзам бузуулар шайлоо участкаларынын 5,2% түзгөн, ал эми Ош шаарында бул көрсөткүч 14,1% түздү.
Добуш берүү күнү коомчулуктун көзөмөлүндө өттү. "Жалпы иш" коомдук фондунун көз карандысыз байкоосу боюнча, шаарлардагы жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо күнү, шайлоо участкаларын ачуу, добуш берүү процесси, шайлоо участокторун жабуу жана жыйынтыктарын чыгаруу процедуралары процесстик жана олуттуу мыйзам бузуулар менен жүргүзүлдү. Мисалы: добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу, добуштарды сатып алуу, шайлоочулардын өз эркин билдирүүгө таасир этүү, байкоочулардын укуктарын бузуу, добуш берүү күнү үгүт жүргүзүү, добуш берүү күнүнүн жол-жоболорун бузуу, ошондой эле шайлоого катыша албаган адамдардын катышуусу добуш берүү күнү шайлоо участкаларында болушу. Добуш берүү учурунда эң көп мыйзам бузуулар катталган, Фонддун байкоочуларынын эң аз даттануулары ачуу, жабуу жана эсептөө процедураларына болгон. Автоматтык жабдуулардын иштен чыгышы (автоматтык эсептөөчү урналардын жана шайлоочуларды идентификациялоочу шаймандар) шайлоо участкаларынын дээрлик жарымында байкалган. Мындан тышкары, жергиликтүү кеңештерге шайлоодо шайлоочулардын тизмесинин сапатына байланыштуу көйгөйлөрдү да белгилейбиз. Ошентип, Бишкек шаарында шайлоо участкаларынын 37,3%да 1ден 5ке чейин шайлоочулар өздөрүн тизмеден таппай калган учурлар болгон, Ош шаарында бул көрсөткүч 39,7% ды түздү. Бишкек жана Ош шаарларындагы участкалардын бештен бир бөлүгүндө COVID-19га байланыштуу санитардык-эпидемиологиялык талаптарга толук ылайык келбегендигине өзгөчө көңүл бурабыз. Бишкек шаарынын байкоочулары алардын укуктары бузулгандыгы жөнүндө көбүрөөк билдиришкенине карабастан, Ош шаарында мындай учурлар агрессия менен коштолгон.
Фонддун жалпы шайлоо процессине көз карандысыз байкоо жүргүзүү учурунда бардыгы болуп:
255 мыйзам бузуу аныкталды
АШКга берилген - 128 арыз;
КГОР (ЫЧКТ) - 25 арыз;
Укук коргоо органдарына (ИИМ органдарына) - 1 арыз.
Жыйынтыктап айтканда, “Жалпы иш” Фонду төмөнкүдөй алдын-ала сунуштарды берет:
Шайлоо талаштарын караган органдар - келип түшкөн бардык арыздарды жана даттанууларды кароону аягына чейин объективдүү жүргүзүшү керек.
Саясий партиялардан жана талапкерлерден мандаттарды бөлүштүрүүдө саясий партиялардын тизмесиндеги аялдардын өкүлчүлүгүнө ылайык иш алып баруу сунушталат.
Көзкарандысыз байкоо жүргүзүүнү колдогондугу үчүн байкоочуларыбызга, шайлоо комиссияларына, укук коргоо органдарына, саясий партияларга, жалпыга маалымдоо каражаттарына жана жарандарга терең ыраазычылыгыбызды билдиребиз.
«Жалпы иш» Фонду АШКнын жыйынтыктарын чыгаруу процессине жана шайлоодон кийинки мезгилдеги өлкөдөгү саясий кырдаалга байкоо жүргүзүүнү улантат. Байкоо жүргүзүүнүн натыйжалары боюнча акыркы отчет коомчулукка билдирилет. Анда шайлоо алдындагы мезгил, добуш берүү күндөрү, ошондой эле шайлоодон кийинки мезгил камтылат.
Киришүү
"Жалпы иш" КФ (мындан ары-Фонд) тогуз шаардык кеңештердин депутаттарын шайлоону даярдоонун жана өткөрүүнүн жүрүшүнө мониторинг жүргүздү. Алар Бишкек, Ош, Токмок, Кайыңды, Каракол, Талас, Нарын, Жалал-Абад жана Баткен шаарлары.
10-11-апрель шайлоо күндөрү Фонд 350 коомдук байкоочуларды, аймактык координаторлорду жана мобилдик командаларды байкоого тартып, 421 шайлоо участкаларын камтыган. Республикалык маанидеги шаарларда - Бишкекте жана Ошто бардык 306 УШКларда туруктуу байкоочулар байкоо жүргүзүштү. Токмок, Кайынды, Каракол, Талас, Нарын, Жалал-Абад жана Баткен шаарларында мобилдик командалар 115 УШКда байкоо жүргүзүштү.
Фонддун байкоочулары участкалык шайлоо комиссияларындагы каттоо процессинде кээ бир кыйынчылыктарды көрүштү, бирок кырдаалды түшүндүрүү процессинде, кыйынчылыктар жоюлду. Натыйжада, бардык байкоочулар ийгиликтүү каттоодон өтүшкөн.
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү
2021-жылдын 10-апрелинде жергиликтүү кеңештерге добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү болуп өткөн. Бишкек жана Ош шаарларында көчмө добуш берүү процессине көз карандысыз байкоо жүргүзүү 283 УШКда жүзөгө ашырылган. Ошондой эле Каракол, Жалал-Абад, Талас, Нарын, Баткен, Токмок жана Кайынды шаарларында мобилдик топтордун жардамы менен 31 участокто байкоо жүргүзүлгөн.
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү жалпысынан тынч өттү, бирок бир катар олуттуу бузуулар катталды; добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу, шайлоочулардын эркине таасир этүү, жымжырттык күнү үгүт жүргүзүү, айрым учурларда байкоочулардын укуктарын басмырлоо, ошондой эле добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүүдө, шайлоочулардын уруксатысыз каттоо реестрине киргизүүлөр болду.
Катышып жаткандарга бош көчмө үкөктөрдү көрсөтүү
Бишкек жана Ош шаарларында 98,2% байкоо жүргүзүлгөн участоктордо Фонддун көз карандысыз байкоочуларына жайдан тышкары добуш берүү үчүн бош көчмө үкөктөр көрсөтүлдү. Бишкек шаарында добуш берүү үчүн бош көчмө үкөктөр участкалардын 99,1% да, ал эми Ош шаарында участкалардын 95,8%да көрсөтүлгөн.
Мобилдик топтордун байкоочулары байкоо болгон участкалардын 100%да бош көчмө үкөктөр көрсөтүлгөн.
Көчмө үкөктөр чогулгандарга көрсөтүлүп бүткөндөн кийин мөөр басылып бекитилиши
Бишкек жана Ош шаарларындагы туруктуу байкоочулардын 99,3%, көчмө үкөктөр участкалык шайлоо комиссиясынын мөөрү менен бекитилгендигин белгилешти. Бишкек шаарында 99,5%, Ош шаарында 98,6%.
Мобилдик топтордун байкоочулары көчмө үкөктөр участкалык шайлоо комиссиясынын мөөрү менен бекитилгендигин, алардын катышуусунда 100% көзөмөл жүргүзүлгөн участоктордо белгилешти.
Текшерүү тизмеси
Бишкек жана Ош шаарларынын байкоочулары УШКлардын 99,6% контролдук баракчага участкада катышып жаткандардын бардыгына кол коюлдуруп жана добуш берүү үчүн көчмө үкөккө түшүрүлгөндүгүн белгилешти. Бул процедура Бишкекте 100%га аткарылды, Ошто 98,5%га аткарылды.
Мобилдик топтордун байкоочуларынын 100% контролдук баракчага участкада катышып жаткандардын бардыгына кол коюлдуруп жана добуш берүү үчүн көчмө үкөккө түшүрүлгөндүгүн белгилешти.
COVID-19га байланыштуу сактык чараларын көрүү
Ачылыш процедураларында COVID-19га байланыштуу сактык иш-чаралары Бишкек жана Ош шаарларындагы участкалардын 79,2%ында көрүлгөн. Бул шаарлардагы участкалардын 17,7%ында сактык чаралар жарым-жартылай көрүлгөн. Бишкек жана Ош шаарларын өзүнчө карасак, Бишкек шаарында УШКлардын 82,1% сактык чараларын толугу менен сакташкан жана 15,6% УШКлар COVID-19га байланыштуу сактык чараларын жарым-жартылай аткарышкан.
Ош шаарында УШКлардын 70,4% коопсуздук чараларын толугу менен жана 23,9% COVID-19 байланыштуу сактык чараларын жарым-жартылай аткарышкан.
Мобилдик топтордун байкоочулары УШКлардын 77,4% COVID-19га байланыштуу сактык чараларын толугу менен аткаргандыгын белгилешти, ал эми 22,6% сактык чараларын жарым-жартылай гана сакташкандыгы белгиленген.
Коомдук байкоочулардын укуктары
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү учурундагы байкоодо айрым УШКларда байкоо жүргүзүүгө тоскоолдук кылган же байкоо жүргүзүү үчүн керектүү маалыматтарды алган учурлар болгон. Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулар УШКлардын 3,3%ында байкоо жүргүзүүгө тоскоолдуктарды белгилешти, ал эми УШКлардын 96,7 %ында эч кандай тоскоолдуктар байкалган эмес. Байкоо жүргүзүүгө тоскоолдуктардын негизги үлүшү Ош шаарында УШКнын 7% түздү.
100% мобилдик топтун байкоочулары байкоо жүргүзүүгө эч кандай тоскоолдуктар болбогонун белгилешти.
Шайлоочуларды идентификациялоочу шаймандардын иштен чыгышы
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулардын көпчүлүгү, УШКлардын 92%, шайлоочуларды идентификациялоочу шаймандардын иштебей калгандыгына байланыштуу добуш бере албай калган учурлар болгон эмес деп белгилешти. УШКлардын 8% шайлоочуларды идентификациялоочу шаймандардын иштен чыгышы 1ден 5ке чейин болгон. Бишкек шаарында УШКлардын 7,4%, ал эми Ош шаарында 9,9% УШКларда шайлоочуларды идентификациялоочу шаймандардын иштен чыгышы 1ден 5ке чейин учур байкалган.
Мобилдик топтордун байкоочулары УШКлардын 93,5% шаймандардын ишинде эч кандай мүчүлүштүктөр болбогонун байкашкан, бирок 3,2% УШКда 1ден 10го чейин шайлоочуларды идентификациялоочу жабдуулар иштен чыккандыгын белгилешти.
Добуш берүүнүн купуялуулугу
Добуш берүүнүн купуялуулугу Бишкек жана Ош шаарларындагы УШКлардын 96% байкалган. Бишкек шаарындагы УШКлардын 4% жана Ош шаарындагы УШКлардын 11,3% добуш берүүнүн купуялуулугу бузулган.
Мобилдик топтордун байкоочулары 100% УШКлар добуш берүүнүн купуялуулугун толук сакташкандыгын белгилешти.
Маалыматтарды кагаз тизмесине каттоо
100% УШКларда бюллетень берилгенде шайлоочулардын кагаз жүзүндөгү тизмесине шайлоочулардын маалыматтары катталган.
"Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берди" деген белги Бишкек жана Ош шаарларындагы УШКлардын 99,3% “Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берди” деген белгиге коюлган. Ош шаарында УШКлардын 2,8%ында бул белги киргизилген эмес.
Мобилдик топтордун байкоочулары, байкоо жүргүзүлгөн бардык шайлоо участкаларында “Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берди” деген белги коюлгандыгын белгилешти.
Көчмө үкөктөрдүн мөөр басылып бекитүүсү
Жергиликтүү байкоочулардын 99,3% белгилегендей, көчмө үкөктөр добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүү аяктагандан кийин мөөр басылды. УШКлардын 0,7% добуш берүү аяктагандан кийин үкөктөргө мөөр басылбагандыгын белгилешти.
Мобилдик байкоочулар УШКлардын 100% сыртта добуш берүү аяктагандан кийин үкөктөргө мөөр басылган деп белгилешти.
Добуш берүүчү жайдан тышкары добуш берүүнүн аяктагандыгы жөнүндө акт.
Жайдан тышкары жерде добуш берүү аяктагандан кийин, байкоо жүргүзүлүп жаткан УШКлардын 100% добуш берүүнүн аягында акт түзүштү, деп жергиликтүү байкоочулар жана мобилдик топтордун байкоочулары белгилешти.
Шайлоо процессинин катышуучуларынын даттануулары
Шайлоонун катышуучулары Бишкек жана Ош шаарларындагы УШКлардын 2,6% добуш берүүнүн жүрүшүнө даттанууларды байкады.
Мобилдик топтун байкоочуларынын айтымында, 100% байкалган УШКларда эч кандай даттануулар болгон эмес.
Олуттуу мыйзам бузуулар
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулардын 7,4% белгилегендей, айрым олуттуу мыйзам бузуулар байкалган, УШКлардын 92,6% байкалган эмес. Бишкекте шайлоо участкаларынын 5,2% добуш берүүнүн жыйынтыктарына таасир этиши мүмкүн болгон олуттуу мыйзам бузуулар катталса, Ош шаарында 14,1% шайлоо участкаларында олуттуу мыйзам бузуулар катталды.
Мобилдик топтордун байкоочулары олуттуу мыйзам бузуулар 3,2% УШКларда катталгандыгын белгилешти. УШКлардын 96,8% ында мындай мыйзам бузуулар болгон эмес.
Добуш берүү күнү
"Жалпы иш" коомдук фонду республикалык маанидеги шаарларда - Бишкекте (228 УШКда) жана Ошто (78 УШКда), бардыгы биригип 306 шайлоо участкаларында көз карандысыз байкоо жүргүздү. Мындан тышкары, мобилдик топтор Каракол, Жалал-Абад, Талас, Нарын, Баткен, Токмок жана Кайыңды шаарларындагы 115 УШКда байкоо жүргүздү.
Добуш берүү күнү коомчулуктун өзгөчө көзөмөлүндө өттү. “Жалпы иш” фондунун көз карандысыз байкоосу боюнча, шаарларда жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо күнү, шайлоо участокторун ачуу, добуш берүү, шайлоо участкаларын жабуу жана жыйынтыктарын чыгаруу процедуралары айрым процесстик жана олуттуу мыйзам бузуулар менен жүргүзүлдү. Алар: добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу, добуштарды сатып алуу, шайлоочулардын эркине таасир этүү, байкоочулардын укуктарын басмырлоо, добуш берүү күнүнүн жол-жоболорун бузуу, ошондой эле добуш берүү күнү шайлоо участкасында эрежелерде каралбаган, бейтааныш адамдардын болушу.
Ачылыш процедуралары боюнча УШКнын отурумдарынын башталышы:
Көз карандысыз байкоочулар Бишкек жана Ош шаарларындагы 100% участкаларында байкоо жүргүзүүгө киргизилген. Кабыл алынган маалыматка ылайык, участкалык шайлоо комиссияларынын отурумдары ар кайсы убакта башталган. Бишкекте байкоочулардын көпчүлүгү УШКлардын 62,3% отурумдарын эртең мененки саат 7:00-7:30да башташкан, шайлоо участкаларынын 19,3 % отурумдары эртең мененки саат 7ге чейин жана шайлоо участкаларынын 17,5 % саат 7:30дан кийин башташкандыгын белгилешти.
Ош шаарында участкалык шайлоо комиссиясынын 47,4% шайлоо участкасындагы отурумдарын эртең мененки саат 7:30дан кийин башташканы, 39,7%, отурум саат 7:00-7:30 чамасында, шайлоо участкаларынын 12,8 % отурумдарын таңкы саат 7ден мурун баштагандыгы белгиленген.
Процедуралар учурунда COVID-19га байланыштуу сактык чараларын көрүү:
Бишкек шаарынын байкоочуларынын отчетторуна ылайык, УШКлардын 79,8% бардык сактык чараларын сакташты жана 19,7% шайлоо участоктордо сактык чаралар жарым-жартылай сакталды.
Ош шаарында 84,6% COVID-19га байланыштуу бардык чараларды аткарган, 12,8% жарым-жартылай аткарышкан.
Ден соолугунан мүмкүнчүлүгү чектелген адамдар үчүн УШКнын жеткиликтүүлүгү (пандустардын жана тепкич тосмолордун болушу):
Байкоочулар Бишкек шаарынын УШКлардын 68% мүмкүнчүлүгү чектелген адамдар үчүн жеткиликтүү экендигин белгилешти.
Ош шаарынын байкоочулары белгилегендей, Ош шаарынын участкаларынын 80,8% ы кыймыл-аракети чектелген адамдар үчүн пандустар жана кармагычтар менен жабдылган.
Чүчүкулак тартуу:
Бишкек шаарынын байкоочулары 95,6% шайлоо участкаларында чүчүкулак тартуу мыйзам чегинде өттү деп, ал эми 4,4% шайлоо участкаларында жүргүзүлбгөндүгүн белгилешти
Ош шаарынын байкоочулары мыйзам чегинде 100% шайлоо участкаларында чүчүкулак тартылгандыгын белгилешти.
Бош добуш берүүчү үкөктөрдү көрсөтүү:
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулар бардык 100% УШКларда бош үкөктөр көрсөтүлгөндүгүн белгилешти.
Шайлоо үкөктөрү көрсөтүлгөндөн кийин мөөр басылгандыгы:
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулар УШКлардын 98,7% шайлоо үкөктөрү көрсөтүлгөндөн кийин мөөр басылып бекитилгенин белгилешти.
Текшерүү тизмеси:
Байкоочулар байкагандай, Бишкек шаарындагы шайлоо участкаларынын 95,6% жана Ош шаарындагы шайлоо участкаларынын 97,4%, текшерүү баракчасына шайлоо участогунда катышкандардын колдору коюулуп, үкөктөргө түшүрүлгөн.
Байкоочулар автоматтык эсептөөчү урналардын нөлүнчү чегин текшериштиби?
Бишкек шаарындагы шайлоо участкаларынын 98,7%ында, байкоочулар автоматтык эсептөөчү урналардын нөлдүгүн текшеришти, 1,3% шайлоо участкаларында бул текшерүү УШК мүчөлөрү тарабынан берилген жок.
Ош шаарында байкоочулар УШКлардын 97,4%ында нөлүнүн текшерүүсүн алышты, тиешелүүлүгүнө жараша 2,6%ында нөлдүгү берилген жок.
АШКлардан келип түшкөн УШКлар тарабынан бюллетендерди кайра эсептөө:
Бишкек шаарындагы УШКлардын 94,3% шайлоо участкаларында АШКлардан келип түшкөн шайлоо бюллетендери кайра саналды, ал эми 5,7% кайра саналган жок.
Ош шаарында шайлоо бюллетендери УШКлардын 93,6% түзүп саналып, тиешелүүлүгүнө жараша 6,4% кайра саналган жок.
Байкоочулардын укуктары:
Фонддун байкоочулары Бишкек шаарындагы УШКлардын 99,1% алардын ачылыш жол-жоболорун байкоо учурунда алардын укуктары бузулган жок.
Ош шаарында УШКлардын 96,2% коомдук байкоочулардын укуктарын бузган учурларды байкаган жок, бирок 3,8% коомдук байкоочулардын укуктары бузулгандыгын белгилешти.
Шайлоо участокторун ачуу:
Бардык ачылыш жол-жоболору аяктагандан кийин, Бишкек шаарындагы шайлоо участкаларынын 79,8% добуш берүүгө так саат 8:00дө, 17,5% шайлоо участкалары эртең мененки 8:00гө чейин ачылды, шайлоо участкаларынын 2,6% 8:00дөн кийин ачылды.
Ош шаардык байкоочулар шайлоо участкаларынын 80,8% туура саат 8:00дө ачылгандыгын, 14,1% шайлоо участкалары таңкы саат 8:00гө чейин, 5,1% шайлоо участкалары 8:00дөн кийин ачылгандыгын белгилешти
Аймактардагы мобилдик топтордун байкоосунун жыйынтыктары.
Шайлоо күнү 25 мобилдик топ Каракол, Жалал-Абад, Талас, Нарын, Баткен, Токмок жана Кайыңды шаарларындагы 31 УШКда болуп, ачылыш жол-жоболоруна баа беришти.
Бардык байкоочулар шайлоо участогуна байкоо жүргүзүү үчүн киргизилген. Алты участоктогу отурумдар таңкы саат 07:00гө чейин башталды, 15 УШКда жыйын саат 07:00дөн 07:30га чейин, калган төрт УШКда отурум саат 7:30да башталган. COVID-19 каршы чаралар 23 УШК тарабынан ачылыш процедураларында аткарылган.
Талас шаарындагы №6108 шайлоо участогунда жана Жалал-Абадда №2400 шайлоо участогунда УШКнын АШКдан келип түшкөн бюллетендерин ачуу процедуралары боюнча кайра эсептөө болгон жок.
Биздин байкоочулар барган 31 УШКнын баарында бош үкөктөр көрсөтүлүп, автоматтык эсептөөчү урналардын нөлдүк чектери берилген жана текшерүү баракчалары кол коюлуп, 23 УШКдагы шайлоо үкөгүнө түшүрүлгөн. Ачылыш процедураларына байкоо жүргүзүү учурунда биздин байкоочулардын укуктары бузулган жок.
Добуш берүү процесси
Шайлоочуларды коркутуу жана кысым көрсөтүү учурлары:
Бишкек шаарынын байкоочулары 0,4% УШКда шайлоочуларды коркутуу же кысым көрсөтүү учурларын белгилешти, ал эми УШКнын 99,6% мындай учурлар катталган эмес.
Ош шаарында байкоочулар шайлоо участкаларынын 2,6%ында шайлоочуларга кысым көрсөтүлгөн учурларды катташты.
Добуш берүү учурунда добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу:
Добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу Бишкек шаарындагы УШКлардын 6,2% жана Ош шаарындагы 7,7% УШКларда байкалган. Байкоочулардын эң көп пайызы добуш берүүнүн купуялыгы бузулган жок деп белгилешти.
Добуш берүү процессине байкоо жүргүзүүдө коомдук байкоочулардын укуктарынын бузулушу:
Бишкек шаарынын байкоочулары шайлоо участкаларынын 3,1% байкоо жүргүзүү учурунда коомдук байкоочунун укуктары бузулгандыгын белгилешти. 96,9% ды түзгөн УШКларда мыйзам бузуулар байкалган жок.
Ош шаарында шайлоо участкаларынын 98,7% коомдук байкоочулардын укуктары бузулган эмес.
УШКлардын COVID-19га байланыштуу сунуштарын сактоо:
Орточо эсеп менен алганда, Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулардын 73% УШКлар COVID-19га байланыштуу бардык сунуштарды аткаргандыгын белгилешти. Мониторинг жүргүзүлгөн УШКлардын бештен бир бөлүгүндө сактык чаралары жартылай гана сакталган.
Шайлоочулардын COVID-19га байланыштуу сунуштарын сактоо:
Бишкек жана Ош шаарларындагы шайлоо участкаларынын 68%ында шайлоочулар өздөрү COVID-19га байланыштуу бардык сактык чараларын сакташты. 29% УШКларда сактык чаралары жарым-жартылай сакталган.
Добуш берүү учурунда шайлоо участкаларында кезек күтүүлөрдүн бар болушу:
Бишкек шаарынын байкоочулары добуш берүү учурунда шайлоо участкаларынын 23,6% туруктуу кезек күтүүлөр болгонун, ал эми УШКлардын 45,3% кезек күтүүлөр кээде гана байкалгандыгын белгилешти.
Ош шаарында байкоочулардын белгилешинче, УШКлардын 46,2% туруктуу кезектер байкалып, ал эми 32,1%ында кээде гана кезектер пайда болгон.
Шайлоочуларды идентификациялоо жана/же автоматташтырылган жабдууларынын техникалык бузулуулары:
Бишкек шаарында УШКлардын 55,1% техникалык бузулуулар болгон эмес, УШКлардын 27,6% автоматтык эсептөөчү урналардын техникалык бузулуулары, 8% идентификациялоочу шаймандар жана УШКлардын 9,3% участкаларында автоматтык эсептөөчү урналардын дагы, идентификациялоочу шаймандардын дагы иштен чыгышы катталган. Ош шаарында УШКлардын 48,7% техникалык мүчүлүштүктөр болгон эмес, 38,5% УШКларда автоматтык эсептөөчү урналардын иштен чыгышы катталды, 10,3% идентификациялоо жабдуулары иштен чыкты, 2,6% шайлоо участкаларында автоматтык эсептөөчү урналардын да, идентификациялоочу шаймандар дагы иштен чыгуулары катталды.
Өздөрүн тизмеден таба албаган шайлоочулардын саны:
Бишкек шаарында 43,1% шайлоо участкаларында өзүн тизмеден таба албаган шайлоочулар болгон жок, 37,3% шайлоо участкаларында 1ден 5ке чейин ушундай учурлар болгон, УШКлардын 10,2% - 6дан 10го чейин, УШКлардын 9,3% - 10дон ашык учурлар катталды. Ош шаарында 38,5% шайлоо участкаларында өзүн тизмеден таба албай калган шайлоочулар болгон жок, 39,7% шайлоо участкаларында 1ден 5ке чейин ушундай учурлар болду, УШКлардын 14,2% - 6дан 10го чейин, 7,7% УШКлар - 10дон ашык учурлар катталды.
Техникалык жабдуулардын бузулушунун кесепетинен добуш бере албай калган шайлоочулардын саны:
Бишкек шаардык УШКларынын 92,4% шайлоочулардын добуш берүүсүнө тоскоол боло тургандай техникалык жабдуулардын иштен чыгышы катталган жок. 7,1% шайлоо участкаларында техникалык мүчүлүштүктөн улам добуш бере албай калган 1ден 5ке чейин адам катталган. Ош УШКлардын 83,3% шайлоочулардын добуш берүүсүнө тоскоол болгон техникалык бузулуулар болгон жок. 14,1% шайлоо участкаларында техникалык мүчүлүштүктөн улам добуш бере албай калган 1ден 5ке чейин адам катталды.
Шайлоочуга идентификациядан өтпөй добуш берүүгө уруксат берилген учурлардын болушу:
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулардын көпчүлүгү байкоо жүргүзүп жаткан шайлоо участкаларында шайлоочуга идентификациядан өтпөй добуш берүүгө жол берилген учурлар болгон эмес деп белгилешет. Бишкек шаарында гана мындай учурлар 0,9% болгон.
Шайлоочулардын тизмесинде жок экендигине карабастан, добуш берүүгө уруксат берилген учурлардын болушу:
Бишкек жана Ош шаарларындагы байкоочулардын көпчүлүгү байкоо жүргүзүп жаткан шайлоо участкаларында шайлоочу тизмеде жок экендигине карабастан добуш берүүгө уруксат берген учурлар болгон эмес деп белгилешет. Бишкек шаарында гана мындай учурлар 0,9% болгон.
Автоматтык эсептөөчү урналарды добуш берүү үчүн туруктуу орнотулган үкөктөргө алмаштыруу:
Бишкек жана Ош шаарларындагы УШКлардын 95% автоматтык эсептөөчү урналарды туруктуу орнотулган үкөктөргө алмаштырылган жок.
Добуш берүүчүү жайда болууга укугу жок адамдардын болушу:
Бишкек шаарында шайлоо участкаларынын 97,3% участогунда болууга укугу жок адамдар болгон жок, бирок 2,7% шайлоо участкаларында мындай учурлар катталды.
Ош шаарында шайлоо участкаларынын 92,3% участогунда болууга укугу жок адамдар болгон жок, бирок 7,7% шайлоо участкаларында мындай учурлар катталды.
Участоктордун жабылышы:
Бишкек жана Ош шаарларында шайлоо участкаларынын көпчүлүгү саат 20:00дө жабылды. Ош шаарында УШКлардын 6,4% 20:00гө чейин жабылган.
Добуштарды саноо жана жабуу процедуралары
Саат 20:00дө шайлоо участкасында турган шайлоочуларга добуш берүү мүмкүнчүлүгүн берүү:
Бишкек шаарынын байкоочулары саат 20:00гө карата 59,4% шайлоо участкаларында шайлоочулар жок экендигин белгилешти. Бирок, жабылгандан кийин имаратта калган бардык шайлоочулар добуш бере алышкандыгын 40,6% белгилешти. Ош шаарында байкоочулар шайлоо участкасы жабылгандан кийин 51,6% шайлоо участкаларында шайлоочулар жок болгондугун белгилешти. 46.9% участкаларда калган бардык шайлоочулар УШК жабылгандан кийин добуш бере алышты. Шайлоо участкаларынын 1,6% гана шайлоочулардын бир нечеси гана добуш бере алышты.
Саат 20:00дө УШКнын тышында кезек күтүүлөрдүн бар болушу:
Шайлоо участкасы жабылган учурда Бишкектеги байкоочулар УШКнын 96,4%ы сыртта кезек күтүүлөр жок болгондугун белгилешти. УШКлардын 3,6% добуш берүүчү жайдын сыртында кезек күтүүлөр болгон деп белгилешти. Ош шаарында УШКлардын 87,5%ында кезек күткөндөр болгон эмес. Бирок, 12,5% шайлоо участкаларында шайлоо участогунун сыртында кезек күтүүлөр кездешкен.
Мыйзамга ылайык колдонулбаган бюллетендер кайрадан эсептелип, жокко чыгарылды:
Чындыгында, Бишкек жана Ош шаарларынын баардык участкаларында колдонулбай калган бюллетендер кайрадан саналып, мыйзам чегинде жокко чыгарылды. Бишкектеги УШКлардын 1% гана бул иш-чараны өткөрүшкөн жок.
Тизме менен иш жүргүзүлдү:
Тизмелер менен иштөө 100% байкалган участкаларда жүргүзүлдү.
Автоматтык эсептөөчү урналардын күбөлөндүрүлгөн отчетун алуу:
Бардык байкоо жүргүзүлгөн участоктордо 100% автоматтык эсептөөчү урналардын күбөлөндүрүлгөн отчеттору алынган.
Кол менен саноо ачык жүргүзүлдү:
Бишкек жана Ош шаарларынын бардык участокторунда кол менен саноо ачык жүргүзүлдү. Бишкектеги УШКлардын 0,5 %ында гана мындай иш-аракет болгон эмес.
Добуш берүү процессинде бир күндүн ичинде катталган арыздардын жалпы саны:
Добуш берүү процессинде катталган арыздардын жалпы саны 147ди түздү - Бишкек (110), Ош (37).
Протоколго кол коюудан мурун бардык арыздарды кароо:
Бишкек шаарында УШКлардын 29,9% протоколго кол коюудан мурун каралган болсо, 2% УШКларда, протоколго кол коюлгандан кийин арыздар каралды. Шайлоо участкаларынын 68% боюнча арыз түшкөн жок. Ош шаарында УШКлардын 38,1%, арыздар протоколго кол коюлганга чейин каралып, ал эми шайлоо участкаларынын 60,9% арыздар түшкөн эмес.
Добуш берүүнүн натыйжалары тууралуу кол менен эсептөө протоколунун күбөлөндүрүлгөн көчүрмөсүн алуу:
Кол менен саноо протоколунун күбөлөндүрүлгөн көчүрмөлөрү Бишкек шаарындагы УШКлардын 99,5% жана Ош шаарындагы УШКлардын 98,4% алынган.
Жабуу жана эсептөө жол-жоболорунда УШКнын COVID-19га байланыштуу сунуштарын сактоо:
Байкоочулардын баамында, Бишкек шаардык УШКларынын 67% жабуу жана добуштарды саноо жол-жоболорунда COVID-19 алдын алуу чараларын толук көрүшкөн. 32% жарым-жартылай аткарышкан. 1% УШКларда алдын алуу чаралары такыр аткарылган эмес. Ош шаарынын УШКларынын 75% толук COVID-19 каршы чараларды аткарышкан. 23.4% деңгээлинде сактык чаралары жарым-жартылай аткарылды. УШКлардын 1,6 %ында алдын алуу чаралары такыр аткарылган эмес.
Жабуу жана саноо процедураларына байкоо жүргүзүүдө коомдук байкоочунун укуктарынын бузулушу:
Бишкек жана Ош шаарларындагы көпчүлүк УШКларда жабуу жана добуштарды саноо процедураларын жүргүзүүдө байкоочулардын укуктары бузулган жок. Бишкек шаарындагы УШКлардын 2% жана Ош шаарындагы УШКлардын 3,1% байкоочулардын укуктары бузулган деп эсептелген.
Коомдук-саясий кырдаал
Жергиликтүү кеңештерге шайлоо күчтүү атаандаштык шартында өттү, ошол эле учурда көптөгөн жаңы партиялардын пайда болушун жана катышуусун белгилей кетүү керек, бул коомдо саясаттагы прогрессивдүү көз караштагы жаңы жүздөргө талаптын жаралып жаткандыгын көрсөтөт.
Шайлоо алдындагы үгүт өнөктүгү экономикалык абалдын начарлашынын шартында, азык-түлүккө, күйүүчү-майлоочу майларга баанын көтөрүлүшүнүн жана калктын кирешесинин деңгээлинин төмөндөшүнүн шартында өттү. Жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоону дайындоо менен катар, Конституция боюнча референдум дайындалып, коомдо кызуу талкууларды жаратты. Белгилей кетсек, бул дагы бир шайлоо өнөктүгү менен бир мезгилде белгиленген үчүнчү референдум жана депутаттар тарабынан айтылган расмий себептердин бири бюджеттин үнөмдөлүшү. Бирок, добуш берүүдөн бир ай мурун референдумдун мындай тез дайындалышы ага тийиштүү көңүл бурбай, Кыргыз Республикасынын Конституциясынын жаңы редакциясы боюнча референдумга киргизилген өзгөртүүлөрдүн маанисин толук түшүнүүгө мүмкүн болгон жок.
Байкоочулардын маалыматы боюнча, шайлоо мезгилинде өлкөдөгү коомдук-саясий кырдаал салыштырмалуу тынч болгон, ошондой эле республикалык маанидеги эки шаарда курч кырдаал байкалган. Бишкектеги кырдаал эпидемиологиялык абалдын начарлашына, коомдук коопсуздуктун начарлашына, митингдерге жана партиялардын атаандаштыгы күчөгөндүгүнө байланыштуу. Ош шаарында саясий партиялардын ортосундагы мамилелер курчуп кеткендигине байланыштуу.
Мониторинг жүргүзүлгөн калган жети шаарда: Баткен, Жалал-Абад, Кайыңды, Каракол, Нарын, Талас, Токмокто шайлоо алдында жана шайлоо күнүндөгү кырдаал тынч эле болду.
Жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоодогу өзгөчөлүктөр:
Биринчи жолу, добуш берүү күндөрү тууралуу жаңы норма массалык түрдө ишке ашырылууда, 2019-жылы кабыл алынган мыйзамга ылайык, жергиликтүү кеңештерге шайлоо жылына эки жолу өткөрүлөт. Андан кийин, жергиликтүү кеңештерге бардык шайлоо ушул апрель жана октябрь айларынын эки күнүндө гана өткөрүлөт.
Ушул шайлоолордо, айылдык кеңештердеги аялдардын мандаттарынын 30%дан кем эмесин сактап калуу дагы жаңы көрүнүш. Бул ченемди ишке ашыруу айылдык кеңештердин деңгээлинде аялдардын өкүлчүлүгүн көбөйтүүгө шарт түзөт, мында аялдардын өкүлчүлүгү 9,6% ды гана түзгөн.
Шайлоо өнөктүгүнүн жаңы эрежелеринин киргизилишине байланыштуу, биринчи жолу жергиликтүү шайлоолордо мамлекеттик телеканалдарда акысыз эфирдик убакыттан тышкары партиялар теледебаттарга катышты, бул партиялардын программаларын чагылдыруудагы оң учур, бул айрыкча жаңы жана жергиликтүү партияларга актуалдуу. Бөлүнгөн эфирдик убакыттын жалпы санынын кеминде жарымы биргелешкен дебаттарга жана башка ушул сыяктуу үгүт иш-чараларына бөлүнөт. Алыскы шаарларда катталган саясий партияларга дебаттарды өткөрүү үчүн аймактык телерадиоберүү уюмдары камсыз кылышат.
Шайлоо фондусун каржылоого байланыштуу шайлоо мыйзамдарына өзгөртүүлөр киргизилгендигин, анын ичинде шайлоо фонддорунун атайын эсептерин ачуу, шайлоо фонддорун эсепке алуу жана сарптоо тартибине бирдиктүү ыкмаларды киргизүү, ошондой эле кайрымдуулук каражаттарына тыюу салуу жана БШКнын сайтында каржылык отчетторду милдеттүү түрдө жарыялоо.
Шайлоочулардын тизмелерин өркүндөтүүгө байланыштуу, “Тизме” порталына дайыма жаңылануу жана жайгаштыруу (буга чейин, шайлоого чейин гана), ошондой эле шайлоодо тактоо мөөнөтүн 2017-жылга салыштырмалуу 20 күнгө көбөйтүү. Ошол эле учурда шайлоочулардын тизмеси шайлоо учурунда гана эмес, шайлоо аралык мезгилде дагы кароого ачык болгон. Ошондой эле, Тизме порталындагы "шайлоочунун кабинети" аркылуу электрондук түрдө арыздарды берүү мүмкүнчүлүгү, ошондой эле биометрикалык каттоону тапшыруу мүмкүнчүлүктөрү жакшыртылды. Шайлоо процессине жарандардын катышуусун күчөтүү максатында көчмө биометрикалык маалыматтарды көчмө чогултууну камтыган жер-жерлерде документтештирүү кызматтарын көрсөткөн мобилдик Калкты тейлөө борборлору (КТБ) уюштурулду.
Шайлоо алдындагы мезгил жана үгүт иштери
Шайлоо алдындагы үгүт иштери COVID-19 эпидемиясынын жана экономикалык активдүүлүктүн төмөндөшүнүн шартында өттү; үгүт өнөктүгүнүн жүрүшүндө үгүт эрежелерин бузуу, добуш сатып алуу, шайлоочуларга кысым көрсөтүү жана коркутуу, администрациялык ресурстарды колдонуу фактылары аныкталды.
Айрыкча, айрым саясий партиялар үй жана квартал комитеттеринин башчыларынын аныкталбаган статусунан пайдаланып, Бишкек жана Ош шаарларында үгүт иштерине үй комитеттеринин башчыларын активдүү катышкандыгын белгилей кетүү керек.
Шайлоо өнөктүгү 2021-жылдын 12-мартында башталган. Фонддун байкоочулары жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо боюнча шайлоо өнөктүгү Бишкек жана Ош шаарларында күчтүү атаандаштык шартында өткөнүн белгилешет. Калган жети шаарда үгүт иштери салыштырмалуу тынч өттү, орточо атаандаштык болду, бирок адатта шайлоонун жыйынтыгына таасир этүүчү мыйзам бузуулар болду.
Аймактык шайлоо комиссиялары жергиликтүү кеңештердин шайлоосуна катышуу ниетин билдиришкен 59 партиянын ичинен 56 партиянын талапкерлеринин тизмесин каттады.
Бишкек шаарында 25 партия катталды, Ош шаарында - 9 партия, Баткен шаарында - 9, Жалал-Абад шаарында - 5, Кайыңды шаарында - 6, Каракол шаарында - 17, Нарын шаарында - 9, Таласта - 11, Токмокто - 5.
Фонд саясий партиялардын өкүлдөрү менен жолугушууларды өткөрүп, анда партиялар арасында сурамжылоо жүргүзүлдү. Жыйынтыгы көрсөткөндөй, бардык каалаган партиялар каттоодон өтүп, жергиликтүү кеңештерге шайлоого катыша алышты. Социал-демократтар партиясы каттоонун ар кандай баскычтарында документтердин бир нече кайталанышын кыскартуу мүмкүнчүлүгүн караштыруу керектигин баса белгиледи. Атап айтканда, алар 5, 6, 11, 12 деп аталган дээрлик бирдей формаларды толтурушу керек болчу.
Жалпысынан партиялар шайлоо алдындагы үгүт иштерин эркин жүргүзө алышкан. Шайлоо алдындагы үгүт иштеринде чоң каржылык мүмкүнчүлүктөрү бар партиялар жигердүү болушту. Үгүт иштеринин эң популярдуу түрлөрү үймө-үй кыдыруу, баракчаларды, брошюраларды таркатуу, плакаттарды жана жарнак такталарын орнотуу болду. Ар кандай социалдык тармактарда үгүт иштери барган сайын популярдуу болууда.
Өнөктүк партиялардын программалоо платформаларына байланыштуу сапаттуу көрсөткүчтөргө ээ болгон жок, ал эми партиянын лидерлерине жана инсандарына жана бири-бирин күнөөлөгө көңүл бурулду. Партиялык программалардын сапаттуу талдоосу алардын шаардык кеңештердин максаттарына жана милдеттерине дал келбегендигин көрсөттү жана көбүнчө партиялардын программалары жалпысынан шаардык кеңештин иш-милдеттерине кирбеген убадаларда негизделген. Борбордук шайлоо комиссиясынын аракеттерине карабастан, айрым партиялар программаларын таптакыр көрсөтүшкөн жок жана алардын программалары “Талапкер” сайтында жок.
Ошондой эле, партиялардын үгүт материалдарына зыян келтирилгендиги, администрациялык ресурстардын колдонулушу, добуш сатып алуу жана шаарлардын айрым аймактарында үгүт иштерин жүргүзүүгө чектөө коюлгандыгы жөнүндө билдирүүлөр болду. Ош шаарындагы партиялардын тиреши кооптонууну жаратууда, анда шайлоо алдындагы мезгил администрациялык ресурстарды колдонуу жана атаандаштарга кысым көрсөтүү жөнүндө төрт партиянын митингдери жана билдирүүлөрү менен коштолду. Ошондой эле, Ош шаарында шайлоо алдындагы мезгилде Ош АШКнын башчысы үч жолу алмашканы, кырдаалдын чыңалуу деңгээлинен кабар берет.
Мыйзамдар жалпысынан өнөктүктү каржылоонун ачыктыгын жана партиялардын бирдей шарттарын камсыз кылат, бирок айрым аспектилери жөнгө салынбай келет. Ошентип, каржылык мүмкүнчүлүктөрү чоң партиялардын жигердүүлүгү белгиленди. Жергиликтүү партиялардын жигердүү катышуусу дагы белгиленет, ошентип бир гана шаардын шайлоосуна катышкан 20 партия болгон, эки шаарда гана 10 партия талапкерлердин тизмесин көрсөткөн.
Ал эми дагы 12 партия алты же андан көп шаардагы шайлоого катышкан. "Ата-Журт Кыргызстан" саясий партиясы 28 шаардык кеңештин 21инде катталган. 11 партия 6 жана андан ашык шаарларда (“Бирге – Вместе”, Мурас, Айкөл-Кыргызстан, Асман Ала-Тоо, Ата-Мекен, Бийлик - элге, Кыргызстан Жашылдар Партиясы, Кыргызстан Коммунисттер Партиясы,"Реформа", "Кыргызстан социалисттик партиясы", "Улуу Кыргызстан").
Ош шаарындагы айрым саясий партиялар агитаторлорго кысым көрсөтүлгөнүн белгилешти. Бишкек жана Ош шаарларында райондук жана үй комитеттеринин өкүлдөрү шайлоо алдындагы мезгилде чоң роль ойношкон, алардын активдүүлүгү жана статусу БШКда кызуу талкууларды жаратып, үгүт иштерин жүргүзүү учурунда коомчулукта эң көп талкууланган маселелердин бири болуп калган.
Бир катар арыздарды карап чыгып, КГОР (ЫЧКТ) үй комитеттеринин өкүлдөрүн шайлоо учурундагы мыйзамсыз аракеттерден алыс болууга чакырды жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарын бузгандыгы үчүн кылмыш жоопкерчилиги жөнүндө эскертти.
Булар:
Кыргыз Республикасынын “Жазык кодексинин” 192-беренесинде каралган, "Шайлоочулардын добушун сатып алуу" - 180 000 сомдон 260 000 сомго чейин айып салууга же 2,5 жылдык мөөнөткө чейин эркиндигинен ажыратууга жазаланат.
Жана ошондой эле Кыргыз Республикасынын Жоруктар кодексинин 87-1-беренесинде каралган "Администрациялык ресурстарды кыянаттык менен колдонуу" – 30 000 сомдон 60 000 сомго чейин айып менен бирге белгилүү бир кызматтарды ээлөө же белгилүү бир иш менен алектенүү укугунан ажыратуу жазаланат.
Мамлекеттик телерадиокомпаниялар тарабынан акысыз эфирдик убакыттын бөлүнүшү ири шаарларда: Бишкек жана Ош шаарларында жана аймактык маанидеги шаарларда үгүт аянтчасын түздү, бирок Токмок жана Кайыңды сыяктуу чакан шаарларда аймактык телекомпаниялардын жоктугунан партияларга телекөрсөтүүлөргө мүмкүнчүлүк берилген жок.
Бишкек АШКда чүчү кулак боюнча, дебаттар 5-апрелден 9-апрелге чейин болуп өттү, күн сайын алты партия болуп, акыркы күнү дебаттарга жети партия катышкан. Ошондой эле быйыл биринчи жолу көз карандысыз дебаттар Интернетте түз эфирде өтүп, ага биринчилерден болуп КЭДП жана Реформа партиялары катышты.
Ош шаарында телеберүүнү "ЭлТР" Мамлекеттик телерадиоберүү компаниясы камсыз кылды. Областтык маанидеги шаарларда шайлоого катышкан калган партияларды облустук медиа борборлор эфир менен камсыз кылышты.
Шайлоочулардын тизмеси
Жергиликтүү кеңештерге шайлоого шайлоочулардын акыркы тизмесине 3,3 миллиондон ашуун жаран киргизилген. Шайлоого жарандардын инклюзивдүүлүгүн (катышуусун) жогорулатуу боюнча көрүлүп жаткан чараларга карабастан, жалпысынан республика боюнча 300 миңден ашуун жаран биометрикалык катталуусуз калууда, ошондуктан алар добуш берүү процессине киргизилген жок.
2021-жылдын 1-апрелине карата жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо боюнча шайлоочулардын акыркы тизмесиндеги шайлоочулардын саны: 3 миллион 318 миң 130 шайлоочу, анын ичинен 1 587 598 эркек, 1 730 532 аял, же 47,85% жана 52,15%. Кыргыз Республикасынын жергиликтүү кеңештерин шайлоого карата шайлоочулардын акыркы тизмелери 2021-жылдын 1-апрелинде түзүлүп, республиканын бардык шайлоо участкаларында, ошондой эле шайлоочулардын "Тизме" электрондук порталында (tizme.gov.kg) илинди.
Кыргыз Республикасынын БШКнын маалыматы боюнча, 2021-жылдын 1-апрелине карата Кыргыз Республикасында шайлоочулардын жалпы саны 3 606 201 адамды түзөт. 2021-жылдын 10-январында өткөн кезексиз президенттик шайлоого салыштырмалуу шайлоочулардын саны 49 337 адамга көбөйгөн.
Шайлоо алдындагы мезгилде мыйзам бузуулар
2021-жылдын 9-апрелине карата "Жалпы иш" фондунун коомдук байкоочулары аныкталган 54 мыйзам бузуу жөнүндө маалымат жөнөткөн. Анын ичинен администрациялык ресурстарды колдонуу, кысым көрсөтүү, коркутуу жана зомбулук боюнча - 8; добуш сатып алуу боюнча - 20; үгүт эрежелери бузулган учур - 26. Алардын ичинен 2 мыйзам бузуу боюнча маалымат БШКда түзүлгөн Ыкчам чара көрүүчү координациялык тобуна (ЫЧКТ) өткөрүлүп берилди.
- Администрациялык ресурс, кысым, коркутуу, зомбулук: "Ата-Журт Кыргызстан" саясий партиясына карата - 4; "Улуттар Биримдиги" саясий партиясы - 2; Айкөл саясий партиясы - 1; "Эмгек" саясий партиясы - 1.
Региондор боюнча: Ош шаары - 6; Талас шаары - 1; Токмок шаары - 1.
- Добуш сатып алуу: "Ата-Журт Кыргызстан" саясий партиясына карата - 4; "Улуттар биримдиги" саясий партиясы - 2; "Ынтымак" саясий партиясы - 2; "Ыйман Нуру" саясий партиясы - 1; "Өнүгүү-Прогресс" саясий партиясы - 2; "Республика" саясий партиясы - 1; "Эмгек" саясий партиясы - 4; "Кыргызстан Элдик Демократиялык партиясы" - 1; "Бийлик элге" саясий партиясы - 1; белгисиз саясий партиянын пайдасына - 2.
Региондор боюнча: Бишкек шаары - 7; Ош шаары - 6; Талас шаары - 3; Жалал-Абад шаары - 1; Баткен шаары - 1; Нарын шаары - 2.
- Шайлоо алдындагы үгүттөөнүн эрежелерин бузуу: "Асыл Мурас-Жаштар" саясий партиясына карата - 2; "Ата Журт Кыргызстан" саясий партиясы - 6; "Ынтымак" саясий партиясы - 3; "Улуттар Биримдиги" саясий партиясы - 3; "Кыргызстан Жашылдар Партиясы" саясий партиясы - 1; "Аманат" саясий партиясы - 1; "Бир-Бол" саясий партиясы - 2; "Биздин эл" саясий партиясы - 1; "Улуу-Журт" саясий партиясы - 2; "Ыйман Нуру" саясий партиясы - 1; «Ишеним» саясий партиясы - 1; "Онугу-Прогресс" саясий партиясы - 1; "Республика" саясий партиясы - 1; кайсы саясий партиянын пайдасына экендиги белгисиз - 1.
Региондор боюнча: Бишкек шаары - 3; Ош шаары - 16; Талас шаары - 4; Баткен шаары - 1; Каракол шаары - 1; Жалал-Абад шаары - 1.
Социалдык тармактардын мониторинги
11-апрелде, шайлоо күнү, жеке баракчалардагы онлайн-контентти анализдөө жолу менен, фонд социалдык тармактарда жалпы республика боюнча шайлоодогу болжолдуу мыйзам бузуулары жөнүндө 55 билдирүү тапты, анын ичинен: добуш сатып алуу жөнүндө - 15 билдирүү, администрациялык ресурстарды кыянаттык менен колдонуу жөнүндө - 4, шайлоочуларга жана талапкерлерге карата кысым/коркутуу боюнча 9 билдирүү, бюллетендерди манипуляциялоо боюнча 5 билдирүү, добуш берүүнүн купуялуулугун бузуу боюнча 2 билдирүү, шайлоо күнү үгүт жүргүзүү боюнча 5 отчет жана УШКнын кызматкерлери жана саясий партиялар тарабынан башка бузуулар жөнүндө 15 билдирүү аныкталган. Эң көп билдирүүлөр (5) "Ата-Журт Кыргызстан" партиясынын болжолдуу мыйзам бузуулары жөнүндө болду. Көбүнчө, Бишкек жана Ош шаарларында, ошондой эле Жалал-Абад облусунда мыйзам бузуулар жөнүндө билдирүүлөр келип түшкөн. 11-апрелге карата, фонд тарабынан социалдык тармактардан табылган мыйзам бузуулар боюнча 55 билдирүүнүн ичинен Борбордук шайлоо комиссиясы 9 билдирүү боюнча болжолдуу мыйзам бузууну кароого кабыл алды, деп БШК маалымдайт жана бул маалымат БШКнын сайтындагы арыздар жана мыйзам бузуулар реестринде жарыяланган.
Шайлоо күнү жалпыга маалымдоо каражаттарында да абдан активдүү болду. 11-апрелде төрт медиа-порталда (Кактус, Клооп, Спутник жана 24.kg) жергиликтүү кеңештерге шайлоо боюнча жалпысынан 189 макала жарыяланган, алардын көпчүлүгү шайлоо процессиндеги мыйзам бузууларга да арналган.
