Садыр Жапаровдун Кыргызстандын президенттигине баскан жолу - кандай болгон
Кыргызстандагы 2020-жылдагы октябрь окуяларынан бери төрт айга жакын убакыт өттү, ал эми өлкөдө жаңы президент иштеп жатат.
Үч ай ичинде - 5-октябрдагы саясий туруксуздуктан 10-январдагы шайлоо күнүнө чейин - өлкөдө талаштуу окуялар болуп өттү, алар дагы эле коомчулуктун суроолорун жаратып, юридикалык аспектине ээ. Буга байланыштуу биз эч кандай түшүндүрмөсү жок калган бир катар эки ача фактыларды топтоп, аларды хронологиялык тартипте келтирдик. Бул окуялар мамлекеттин жаңы башчысы катары Садыр Жапаровдун инсандыгы менен байланышкан.
Баары эмнеден башталган
5-октябрдан 6-октябрга караган түнү: 2018-жылы 11,5 жылга күчөтүлгөн режимдеги колонияга кесилип, түрмөгө камалган мурунку депутат Садыр Жапаровду демонстранттар бошотушту. Ал дароо эле аянтка барып, митингчилер менен сүйлөшөт. Ал чынында эле көптөгөн тарапташтардын күчтүү колдоосуна ээ. Бул анын атын ураан чакырган чогулгандардын кыймыл-аракетинен көрүнүп турат.
Өкмөт башчысынын кызмат орду
6-октябрда: туура бир күндөн кийин, “Достук” мейманканасында өткөн 6-чакырылыштагы парламенттин депутаттарынын кезексиз чукул отурумунда Жапаров биринчи жолу өлкөнүн премьер-министринин милдетин убактылуу аткаруучусу болуп дайындалды. Ошол учурда эч нерсе толугу менен чечилген эмес. Депутаттар, юристтер жана укук коргоочулар билдиргендей, процесстик ченемдер жана мыйзамдар бузулган.
Кийинки күндөрү өкмөт башчысынын ордун ээлөөнү каалаган эки башкы талапкердин - Садыр Жапаров менен Тилек Токтогазиевдин - ортосунда күрөш башталган.
10-октябрь: депутаттар кайрадан Жапаровго өкмөттүн башчысы ордуна дагы бир жолу добуш берүү үчүн кезексиз отурумга чогулушту, бирок бул жолу “Ала-Арча” мамлекеттик резиденциясында. Парламентчилер анын өкмөтүнүн курамын дагы бир жолу бекитишти.
Бирок кийинчерээк айрым депутаттар регламенттин бир катар бузулгандыгын, кворумдун жоктугун жана кысым көрсөтүлгөндүгүн дагы кайрадан айтышып, отурумдун өзү жараксыз деп табылган. Бул тууралуу юристтер дагы билдиришти. Кийинчерээк экс-президент Сооронбай Жээнбеков бул дайындоону легитимсиз деп таап, документти парламентке кайтарып берген.
14-октябрь: Жапаров премьер-министр болот, бул жолу биротоло.
Кыргызстандын Жогорку соту аны 2012-жылы бийликти күч менен басып алууга аракет кылган деген айып боюнча 16-октябрда гана актагандыгы маселе бойдон калды.
Жапаров талапкер болот
14-ноябрь: Садыр Жапаров шайлоого катышуу үчүн өкмөт башчысынын жана президенттин милдетин аткаруучу ыйгарым укугун тапшырат.
Садыр Жапаров кандай талапкер болгон?
Үгүт жүргүзүүнүн бардык мезгилинде жалпыга маалымдоо каражаттарында мыйзам бузуулар жөнүндө өзүнчө жаңылыктар жана юристтер менен саясатчылардын билдирүүлөрү чыккан. Economist.kg алардын ичинен эң маанилүүлөрүн топтогон.
Талапкерди каттоо: БШКнын мүчөлөрү Гульнара Джурабаева жана Адилет Сатыгулов “Жапаров “Кыргыз Республикасынын Президентин жана Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаттарын шайлоо жөнүндө” конституциялык Мыйзамдын талабын тоготкон жок” деп билдиришкен, ага ылайык мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоо иштеп жаткан президент кызматтан кеткен күндөн тартып 7 күндөн кечиктирилбестен, башкача айтканда, 2020-жылдын 23-октябрынан кечиктирбестен дайындалат же дайындалды деп эсептелет. Ошентип, мамлекет башчысынын милдетин аткаруучу өкмөт башчысы катары ал мамлекет башчысынын кызмат ордуна талапкерлигин коюуга укугу жок болчу жана Борбордук шайлоо комиссиясы анын талапкерлигин каттоодон баш тартышы керек болчу. Бирок, 2020-жылдын 14-декабрында БШК Жапаровду талапкер катары каттады.
Белгилей кетүүчү жагдай, БШК мүчөлөрү гана Жапаровду мамлекет башчылыкка талапкер катары көрсөтүү боюнча өз көз карашын билдиришкен жок. Анын шайлоого катышуу чечими жана каттоодон өтүүсү мамлекет башчысына ат салышкан бир катар талапкерлердин нааразычылыгын жаратты.
Үч талапкер: Адахан Мадумаров, Канатбек Исаев, Бектур Асанов БШКга арыз менен кайрылышкан, анда алар С.Жапаровду КРдин Президентинин милдетин аткаруучу адам экендигин, ошондой эле ал тапшырбастан, өлкөнүн премьер-министринин ыйгарым укугун жөн гана токтотуп койгондугун негизи кылышып, аны каттоосунан баш тартууну суранышкан. Бирок БШКнын чечими менен арыз ээлерине баш тартылган, аталган чечим биринчи жана кассациялык инстанциялардын соттору тарабынан күчүндө калтырылган, бул талапкердин шайлоого катышуусуна мүмкүнчүлүк берген.
Шайлоо фонду: шайлоо фонду жөнүндө мыйзамдарга ылайык талапкерлерге өзүлөрүнүн салымдарынын ачыктыгын камсыз кылуучу кошумча талаптар чындыгында жок. Бир гана шарт бар: салым эсептелген көрсөткүчтөн 150 000 эседен ашпашы керек. Бул бөлүктө талапкер тарабынан эч кандай мыйзам бузуулар болгон жок.
Бирок, ал кошкон 15 млн. сом “пенсионерлердин каражаттары” деген ырастама колдонулгандыктан, ал каражаттар кандайча чогултулгандыгы, аларды чогулткандар ким экендиги жана бухгалтердик документтер менен таризделгенби белгисиз бойдон калууда. Бул тууралуу Джурабаева менен Сатыгулов дагы билдиришти.
“Талапкерлердин шайлоо кампанияларын каржылоону талдоо көрсөткөндөй, калктын кирешелери жана чыгашалары боюнча жалпы декларациянын жоктугу талапкерлердин финансылык мониторингин жүргүзүүдө бир катар тоскоолдуктарды жаратат. Колдонулуп жаткан тутум талапкерлердин шайлоо фонддоруна салынган каражаттар адамдардын акча каражаттарынын келип чыгуу булактарын издөөгө жол бербейт. Мындан тышкары, 2020-жылдын ноябрь айында Шайлоо жөнүндө мыйзамга үгүтчүлөрдүн жана талапкерлердин өкүлдөрүнүн кызматтарды акысыз көрсөтүүсүнө уруксат берүү боюнча киргизилген өзгөртүүлөр мыйзамдын башка бөлүктөрүнө карама-каршы келет”.
Үгүт жүргүзүүнүн шарттары: Жапаровдо башка талапкерлерге караганда чоң финансылык артыкчылыгы болгон. Ушундай кыска убакыттын ичинде башка талапкерлер үгүт өнөктүгүнө талаптагыдай даярданууга үлгүрбөй калды деген божомол бар.
Ал эми админресурс боюнча: Видео жана аудио материалдар Интернет тармагында жана мессенджерлерде жайгаштырылып, ал эми БШКга региондордун жетекчилери (Токмок, Кара-Суу, Кара-Көл) өз кызматкерлерин үгүт иш-чараларына катышууга мажбур кылгандыгы жөнүндө арыздар келип түшкөн.
Мамлекеттик күзөт шайлоочулар менен жолугушууда: Мамлекеттик күзөттүн Жапаровдун шайлоочулар менен жолугушуусуна катышуусу боюнча маселе бойдон калууда. Талас облусундагы үгүттүк жолугушуудан алынган видеодо интернет тармагынын колдонуучулары мамлекеттик күзөттүн өкүлдөрүн байкашкан, ал эми журналисттер Жапаровду чындыгында эле УКМКнын 9-башкармалыгынын кызматкерлери коштоп жүргөндүгүн далилдей алышты. Кеп Жапаровду кайтарып жатканында эмес, мамлекеттик күзөт “САДЫР Президент” деген жазуусу бар чыптама жана баш кийимдерди кийип алганында болду. Бул мамлекеттик кызматкерлердин түздөн-түз үгүттөөсү жана административдик ресурстарды колдонуу болуп саналат.
Талапкердин расмий өкүлү Александр Мощин бул окуяны мындайча түшүндүрдү: булар Садыр Жапаровдун катардагы күзөтчүлөрү, аларда “ичинде шайлоочулардын каттары бар чемодандар жана оюнчук тапанчалар” (мамлекеттик күзөт кызматкерлеринин сумкаларын айтып жатат, эгерде коркунуч жаралса броняга айланып кетет).
Мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоого 700дөн ашык узак жана кыска мөөнөттүү байкоочуларды даярдаган “Жалпы иш” коомдук фонду шайлоо алдындагы мезгилде 86 аныкталган мыйзам бузуу жөнүндө маалымат жөнөттү.
Ушул мыйзам бузуулардын 79% Садыр Жапаровго тиешелүү:
- Административдик ресурстарды колдонуу - 44
- Сатып алуу - 12
- Басым, коркутуу, зомбулук - 12
Натыйжада, 22 мыйзам бузуу боюнча маалымат БШКда түзүлгөн Ыкчам чара көрүүнүн координациялык тобуна (ЫЧКТ) өткөрүлүп берилген.
Административдик ресурстарды кыянаттык менен пайдалануу учурлары Жапаровдун пайдасына жасалган аракеттерге да тиешелүү (ондон тогузу).
Фактылар социалдык тармактарды колдонуу менен жазылды: талапкер менен жолугушуу жөнүндө маалымат Финансы министрлигинин Кочкор райондук башкармалыгынын кызматкеринин Facebook баракчасына жарыяланган. Мыйзам боюнча мамлекеттик кызматкерлер шайлоо алдындагы иш-чаралардын уюштуруучулары жана тигил же бул талапкерлер үчүн үгүт иштерин жүргүзө алышпайт.
Сатып алуу ыктымалы: ЫЧКТга жөнөтүлгөн беш сатып алуу учурунун төртөөндө президенттикке талапкер Садыр Жапаровдун пайдасына жасалган иш-аракеттер бар.
Эки учурда, бийликтин жергиликтүү органдарынын өкүлдөрү жергиликтүү тургундарга Жапаровго добуш бергендиги үчүн сыйакы берүүнү убада кылышкан, ал эми жарандардан паспорттун көчүрмөсүн берүүсүн талап кылышкан, бул шайлоо мыйзамдарын одоно бузуу болуп саналат.
ЖМК жана социалдык тармактар аркылуу таасир этүү
“Азырынча президент боло элек” талапкерден куттуктоолор: салттуу түрдө, кыргызстандыктарды жаңы жыл алдында өлкө президенти куттуктайт. Анда президенттикке талапкер Садыр Жапаров 31-декабрда саат 21:00до КТРК коомдук телеканалында мекендештерин келе жаткан 2021-жылы менен куттуктады.
Телеканалдын жарнама-коммерциялык бөлүмү Kloop.kg нин журналисттерине Жапаровдун сүйлөгөн сөзү “алар аркылуу жарыяланган эмес” деп билдирди. Бирок талапкердин шайлоо боюнча өкүлү Александр Мощин бул сөздү канал жарнамалык келишимдин негизинде бергендигин айткан.
Мамлекеттик телеканалга кандайча куттуктоо туш болгондугу белгисиз бойдон калууда.
Теледебаттарды алып салуу: Садыр Жапаров башка талапкерлер менен теледебаттарга катышуудан баш тарткан. Бирок, аны түз эфирде жигердүү талкуулашты, мисалы, УКМКнын мурунку башчысы Абдил Сегизбаев Жапаров мурунку президент Курманбек Бакиевдин үй-бүлөсү менен байланышы бар деп жарыялаган. Ал эфирден Жапаров Бакиевдердин тоюна катышкан сүрөттөрүн көрсөткөн.
Мындан тышкары, учурда шайланган президент дебаттарга келбей койгондуктан, анын оппоненттери төмөнкү суроолорго жооп алышкан жок:
• Ал Максим Бакиев үчүн акчалардын изин жашырууга катышканбы?
- “Жыргалаң” шахтасын кытай тарапка өткөрүп берүүгө катышканбы?
- Ал 2009-жылы “Кумтөрдү” сатуу маселесин көтөргөнбү?
- Шайлоо өнөктүгү үчүн миллиондорду кимден алды?
Дебаттар коомдо кызуу талкуу жаратып, бирок видео жазуу КТРК каналынын Youtubeнан өчүрүлүп салынган. Кийинчерээк ал калыбына келтирилген.
Жапаров же Матраимов: Троллдор фабрикасы: Kloop.kg нин жана “Кактус Медианын” журналисттери Facebook социалдык тармагындагы 800гө жакын жасалма аккаунттарды талдап, жасалма чарбалар кандай иштээрин аныкташты. Көрсө “Мекеним Кыргызстан” партиясын коргогон белгисиз жана фейктер Садыр Жапаровдун атын чыгаруу жакшы көрүнүшүн Интернет тармагына пайда кыла башташкан.
Жапаровду колдогон фейктердин айрым профилдерин изилдеп чыкканда, октябрь айындагы нааразычылык акциясына бир күн калганда алар “Мекеним Кыргызстанды” колдошкон экен:
Саясий серепчи Азим Азимов коомдук пикирди бурмалоонун мындай механизми Кыргызстанда 2010-жылдан бери колдонулуп келе жаткандыгын ырастады.
Журналисттер мисал катары “Мекеним Кыргызстан” партиясынан парламенттик шайлоодо депутаттыкка талапкер Элнура Алканованын посторунун астына активдүү катышкан “Ая Рызыковдун” жасалма профилин келтиришет. Бирок, 6-октябрдагы окуялардан кийин бул аккаунт бийликке келген Садыр Жапаровду колдоого өткөн. Азыр “Ая Рызыкованын” профили жок болуп калган.
Байкоочулар кысымга туш болду
Редакция коркутууларга же кысымга алынган бир нече көз карандысыз байкоочуларды тапты. Ош облусунун Кара-Суу районунан келген маектештин айтымында, укук коргоо органдарынын кызматкерлери аны өзүнүн мыйзам бузуу жөнүндөгү билдирүүсүн төгүнгө чыгарууга жазууну мажбурлашкан.
Мындан тышкары, Кашгар-Кыштак айылындагы №82 мектептин директорунун милдетин аткаруучусу биринчи класстын окуучуларынын ата-энелерин талапкер менен жолугушууга барууга мажбурлагандыгы жөнүндө байкоочу айтып берди. Иш-аракеттер WhatsAppтагы ата-энелер тобунда болгон.
“Ата-энелер мага скриншотторду жиберишти. Мунун бардыгы коомчулукка белгилүү болуп калганда директор аларды ким “айтып койгонун” билиш үчүн мугалимдерди чогулткан. Мунун бардыгы уят сөздөр менен коштолгон”, - дейт байкоочу.
Анын айтымында, милиция арызды кабыл алган эмес, бардык органдар эч кандай мыйзам бузуу жок деп “бири-бирин жабышкан”.
Башка шайлоо участокторунда дагы бир талапкердин пайдасына административдик ресурс аркылуу кысым көрсөтүлгөн учурлар катталган. Ушул учурлардын көпчүлүгүндө Садыр Жапаровду колдошкон, деп жыйынтыктады байкоочу.
Ысык-Көл облусунун Тоң районунда дагы бир байкоочу редакцияга добуш берүүнүн купуялуулугу бузулгандыгын айткан.
Байкоочу кошумчалаган, жергиликтүү өз алдынча башкаруу кызматкерлеринин бири өзү айылдаштарын Садыр Жапаровго үгүттөгөн.
Жыйынтыгында эмне болду?
10-январь: 40% га жакыны катышканда шайлоочулардын 79% дан көбү Садыр Жапаровдун талапкерлигин колдоп, добуш берген.
Economist.kg редакциясы эч кимди айыптоону максат кылбайт. Бул материалда хронологиялык жана фактылык түрдө окуялар жана ой-пикирлер келтирилген, алардын ар бири белгиленген мөөнөттө ЖМКда ачык чагылдырылган. Редакция атайылап эч кандай тыянак жана корутунду чыгарбайт, бирок журналисттик ишмердүүлүгүнүн алкагында ушул фактыларды жана калган ачык бойдон калган суроолорду чагылдыруу зарыл деп эсептейт.
Материал “Жалпы иш” коомдук фондунун жардамы менен даярдалган. Редакция Фондго Кыргыз Республикасынын мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоосуна көз карандысыз байкоо жүргүзүү боюнча берген маалыматтары үчүн ыраазычылык билдирет.
